سازه های معروف شیخ بهایی

حمام شیخ بهایی

یکی از کارهای شیخ بهائی ساختن گرمابه ای است که به احتمال نزدیک به یقین از روی ایدهء شمع خودکار احمدبن موسی بن شاکر خراسانی ساخته شده است . طرز کار این شمع خودکار و تهیه ابگرم حوضچهء سربینه حمام مذکور با مراجعه به شکل و دستخط و ترسیم احمدبن موسی بن شاکر خراسانی بخوبی مشهود است ,نسخه اصلی کتاب او که فقط در موزه ها و کتابخانه های واتیکان , برلین , لندن , ترکیه موجود است , مکانیسم و عمل کار ان بدین طریق است که شرح داده می شود:

یک سیستم سفالینه لوله کشی زیرزمینی حدفاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته که با روش مکش طبیعی گاز‌هایی چون متان و اکسید‌های گوگردی به مشعل خزینه حمام هدایت می شده و به عنوان منبع گرما در مشعل می‌سوخته و یا اینکه مستقیما این گازها را از مواد زاید دفع شده در خود حمام جمع آوری می‌کردند و مورد استفاده قرار می‌دادند. در جریان مرمت خانه شیخ بهایی در همان نزدیکی در کف زمین تنپوشه ‌های سفالی و چاه‌ های مرتبطه و یک لوله آزمایش پیدا شده بود که احتمال می‌دهند مربوط به طراحی حمام باشد. همچنین طبق مطالعاتی که توسط باستان‌شناسان و متخصصین انجام شده است معلوم گردیده که فاضلاب شهر اصفهان توسط لوله‌های جمع آوری فاضلاب وارد خزینه حمام می‌شده است و طبق محاسبات دقیقی که شیخ بهایی انجام داده بود و با طراحی خاص خزینه، این فاضلاب تبدیل به گاز متان می‌شد که قابل سوختن است. لجن‌های ته نشینی نیز به عنوان کود آلی مورد استفاده قرار می‌گرفت. شیخ بهایی با محاسباتی که انجام داده بود، حجم لجن را برای تولید بیوگاز مشخص کرده بود و گفته بود که اگر لجن به اندازه‌ای که خود مشخص کرده بود برسد می‌توانید مقدار مشخصی از لجن را به عنوان کود استفاده کنید. برای برداشت این لجن اضافی برنامه دقیقی ترسیم شده بود و در هر زمانی میزان برداشت اهالی هر منطقه‌ای مشخص بود.

گاز تولید شده توسط فاضلاب بوسیله شعله‌هایی که تعبیه شده بود مخزن آب حمام را گرم می‌کرد. پس از گذشت چندین سال و ضعف حکومت آن زمان که پایتخت ایران، اصفهان بود کشاورزان بدون برنامه و خارج از نوبت از این لجن‌ها برداشت نمودند تا به عنوان کود استفاده نمایند و بدین جهت بود که این شعله‌ها خاموش شدند.

ساخت مسجد چھار باغ به روی لجنزار

کار مھم دیگر شیخ بھائی بنای مسجد مشھور چھار باغ است که چون در مسیر یکی از کانالھای اب زاینده رود قرار داشت و امکان پی ریزی ساختمان عظیم و سنگی آن مواجه با اشکال میگردید و ساختمان مذکورھم نمی توانست روی سطح مرداب و لجن ھای موجود در اطراف آن قرار گیرد و امکان ھر گونه خطر برای ساختمان و علی الخصوص برای دیوارھای جانبی گنبد و مناره ھا وجود داشت ( این کانال ھنوز از وسط مدرسه چھارباغ اصفھان عبور میکند) دست به یک ابتکار زد . شیخ برای اجرای صحیح این کار پیشنھاد کرد که نخست مقدار زیادی زغال چوب به ضخامت 2 متر در سرتاسر پی ساختمان پراکنده گردد و پس از کوبیدن زغال در کف پی ھا روی انرا با ساروج و شفته پر کرده و پی ھای ساختمان را روی ساروج و شفته مذکور بنا نمایند . این روش که عبارت است از استفاده از زغال چوب برای پی ساختمانھای روی مرداب و لجن زار است بعدھا مورد توجه اروپائیان قرار گرفت و پی و شالوده ساختمانھای عظیم خود را بدین طریق ساختن و ھنوز ھم در بعضی از نقاط به ھمین روش عمل می کنند . ظمنا" چون باید ملات گل ساختمان مسجد بھم در آمیخته و با پا و سایر وسایل بخوبی مخلوط شود و از انجا که ھر چه ملات بیشتر پا بخورد چسبندگی گل بھتر شده و خوب عمل میاید , از این لحاظ به دستور شیخ بھائی ابتکاری برای ھر چه بیشتر پا زدن گل ھا بکار برده شد که ملات بنای مسجد ھر روز زیر پای مردم و کودکان اھل اصفھان بلاوقفه پا بخورد و بھم مخلوط و آمیخته گردد . ابتکار شیخ بھائی این بود که دستور داد که ھر روز صبح چند سکه طلا را در خاک ملات ھا بریزند و سپس گل ساخته و به مردم اطلاع دھند که بیایند و سکه ھا را برای خود بیابند . مردم گروه گروه گل ملات ھا را از صبح لگدمال کرده و تا غروب آن روز تعدادی سکه برای خود می جستند و بدین طریق گل ملات ھا کاملا بھم امیخته و به قول معمارھا عمل می آمد , یعنی ھمین کاری که امروزه ھم برای گل خاک رس کاشی سازی به وسیله ماشین ھای مکانیکی مخلوط کن انجام میگیرد . ( البته امروز این بناء به مدرسه چھارباغ مشھور است )

مدرسه چهارباغ که به نام مدرسه سلطانی مدرسه مادر شاه نیز نامیده میشد، آخرین بنای تاریخی باشکوه عهد صفویه در اصفهان است، که برای تدریس و تعلیم طلاب علوم دینی در دوره آخرین پادشاه صفویه ، شاه سلطان حسین از سال 1116 تا 1126 هجری ساخته شده است و درختهای چنار کهنسال و نهر آبی که در آن جریان دارد، بر زیبایی تزئینات نفیس کاشیکاری آن افزوده و بنای مزبور را بسیار فرح بخش و روح نواز نموده است.

از نظر تناسب معماری و زیبایی طرح کاشیکاری، گنبد مدرسه چهارباغ بعد از گنبد مسجد شیخ لطف الله قرار دارد، ولی در مجلل آن که با طلا و نقره تزئین شده است ، از لحاظ زرگری، طلا کاری، طراحی و قلم زنی در نظر استادان بزرگ امروز این فن نیز ، شاهکاری از صنایع ظریفه است و نظیر ندارد.

مدرسه چهارباغ از لحاظ کاشیکاری هم، انواع مختلف این فن را مانند کاشهای هفت رنگ، معرق، گره سازی، پیلی و معقلی را در خود جای داده است و در حقیقت موزه کاشیکاری اصفهان می باشد.

محراب با شکوه، منبر یکپارچه مرمری، حجره مخصوص شاه سلطان حسین، کاشیکاری بی نظیر مد خل مدرسه، خطوط نستعلیق کتیبه ها و پنجره های چوبی آلت بری شده از قسمتهای بسیار جالب و تماشایی این بنای نفیس تاریخی است .

کاروانسرای مادر شاه که مجللترین اقامتگاه مسافرین سه قرن پیش بوده و متصل به ساختمانهای مدرسه چهارباغ ، در ضلع شرقی آن است، هم اکنون تبد یل به مهمانسرای باشکوهی به نام مهمانسرای عباسی شده است و یقیناً از لحاظ سبک معماری در بین هتلهای درجه اول دنیا در زمان حاضر بی نظیر و منحصر به فرد است و احیا و ایجاد این مجموعه عظیم معماری، خود عامل مؤثری در جلب جهانگردان بسوی شهر تاریخی اصفهان شده است.