زندگی درکنار پرتوهای مرگبار

پرتوهای رادیو اکتیو برای سلامتی انسان و سایر جانداران خطرات زیادی به همراه دارند؛ البته این هشدار چندان تازه ای نیست. جامعه انسانی در نیم قرن گذشته شاهد حوادث تلخی بوده است که طی آن انبوهی از این پرتوها با رها شدن در محیط، جان هزاران تن را گرفته اند. از انفجار دو بمب هسته ای در هیروشیما و ناکازاکی تا حادثه انفجار نیروگاه هسته ای چرنوبیل و حالا فاجعه فوکوشیمای ژاپن.

در تمامی این حوادث هزاران تن به دلیل بر هم خوردن ساختار ژنتیکی و البته سوختگی های شدید، جان خود را از دست داده اند و آنهایی هم که زنده مانده اند تا پایان عمر، زندگی دردآوری را تجربه می کنند. با این حال باید گفت تنها قرار نیست چنین حوادثی روی دهند تا سلامت انسان ها به واسطه قرار گرفتن در معرض پرتوهای رادیو اکتیو، دچار مخاطره شود. هر انسان در طول روز در معرض مقادیری از پرتوهای رادیو اکتیو قرار دارد. از یک سی تی اسکن معمولی گرفته تا حضور در هواپیما و حتی استعمال سیگار، اما خبر خوشحال کننده این است که این موارد جان افراد را نمی گیرند، با این حال بد نیست به تاثیر پرتوهای رادیواکتیو بر سلامت انسان و سیستم های تاثیرگذار در این زمینه نگاهی داشته باشیم.

 بشر امروزی در محاصره پرتوهاست

چند ماهی از حادثه از کار افتادن نیروگاه هسته ای فوکوشیمای ژاپن و نشت مواد رادیو اکتیو از آن می گذرد. در این مدت نقاط مختلفی از جهان بتدریج در معرض این پرتوها قرار گرفته اند. حتی شمال اروپا و از جمله انگلیس و نروژ نیز از تبعات این حادثه بی بهره نبوده اند. چندی پیش آژانس امنیت هسته ای ژاپن اعلام کرد که آزمایش نمونه آب دریا در نزدیکی نیروگاه هسته ای فوکوشیما نشان می دهد که میزان عنصر رادیواکتیو ید ۱۳۱ در آن به ۴۳۸۵ برابر حد مجاز رسیده است؛ البته این میزان در نزدیکی سواحل انگلیس بسیار کمتر بوده است، اما فیلترهای مخصوصی که برای ثبت مقادیر این ید نصب شده اند از وجود یک دهم درصد از آن در این نقطه از جهان خبر می دهند. پس می توان تصور کرد که در بسیاری از نقاط جهان نیز مقادیر نسبی از ید ۱۳۱ ناشی از حادثه فوکوشیما وجود دارد، اما چرا این ید برای دانشمندان اهمیت دارد؟

ید ۱۳۱ محصولی از شکاف اتمی اورانیوم و پلوتونیوم است. وجود این فاکتور در محیط زندگی خطرات بالقوه ای برای سلامت انسان ها به همراه دارد. به همین دلیل است که دولت ژاپن دستور سریع تخلیه مناطق مسکونی تا شعاع ۳۰ کیلومتری از نیروگاه فوکوشیما را صادر کرده اند. افرادی که در این محدوده و در حین نشت مواد رادیو اکتیو حضور داشته اند، در معرض مقادیر بسیار خطرناکی از ید ۱۳۱ قرار داشته اند؛ البته باید به یک نکته اساسی توجه داشت و آن این که قرار داشتن در چنین محیط هایی به معنای آن نیست که افراد به سرعت دچار عوارض مختلف شده و خیلی زود جان خود را از دست بدهند. در چنین محیط هایی که به کشاورزی و دامپروری پرداخته می شود ـ به عنوان مثال محدوده وسیعی از اطراف نیروگاه فوکوشیما شامل اراضی وسیع کشاورزی اسفناج و همچنین تاسیسات تولید شیر از دام بوده است ـ پرتوهای رادیو اکتیو موجب آلودگی شدید این محصولات می شوند. تحقیقات نشان می دهند اگر شیر آلوده به این پرتوها همه روزه و در طول سال نوشیده شود، همان تاثیری بر بدن انسان گذاشته می شود که قرار گرفتن در معرض دستگاه سی تی اسکن دارد و البته هشدار متخصصان پزشکی را نباید از یاد برد که تا حد امکان از انجام سی تی اسکن بی مورد پرهیز شود. اکنون این پرسش مطرح می شود که این پرتوها چگونه بدن انسان را تحت تاثیر قرار می دهند؟

آسیب سلولی و به دنبال آن مرگ سلولی دردناک ترین تاثیری است که از این راه بر بدن انسان گذاشته می شود. پرتوهای گاما که در امور پزشکی به کار گرفته می شوند، انرژی قابل توجهی برای از بین بردن تک اتم ها دارند. نتیجه شوم این فرآیند چیزی نیست جز تغییر دائمی ساختار حساس رشته های حیاتی دی ان ای. اما این پایان ماجرا نیست، پرتوهای رادیو اکتیو این توانایی را دارند که سایر مولکول های موجود در سلول ها را نیز یونیزه کنند. مولکول های آب از جمله این موارد هستند. این یون ها که اصطلاحا به آنها رادیکال های آزاد گفته می شود بشدت واکنشی هستند و می توانند خود را به مولکول های دی ان ای بچسبانند. حالا تصور کنید در نتیجه این چسبندگی چه اتفاقات شومی روی می دهد! رشته های دی ان ای درهم خرد شده یا پیچیده می شوند. اما آیا سلول های آسیب دیده اقدامی در راستای ترمیم خود انجام نمی دهند؟

سلول ها به طور خودکار شروع به ترمیم خود می کنند، اما معمولا این تلاش سرانجامی ندارد، چون آسیب وارد شده به ساختار دی ان ای و در کل تشکیلات سلولی آنقدر شدید است که عملا ترمیمی صورت نمی پذیرد. طولی نمی کشد که سلول می میرد؛ اما این تازه آغاز یک تراژدی غمبار است. سلول های آسیب دیده پیش از مرگ خود پیام های شیمیایی به سلول های مجاور ارسال می کنند که آنها را به خودکشی ترغیب می کنند. نکته جالب توجه این است که حتی سلول های مجاوری که آسیب ندیده اند نیز این پیام ها را دریافت کرده و نابود می شوند. نتیجه کلی چنین فرآیندی چیزی نیست جز جهش های ژنتیکی که سرطان میوه تلخ آن است. تحقیقات دانشمندان نشان می دهد حتی مقادیر کمی از پرتوهای رادیو اکتیو زمینه ساز ابتلا به چنین سرطان هایی می شود. پس جای چندان تعجبی ندارد که در هفته های گذشته بسیاری از مردم ژاپن برای مدتی طولانی زندگی در کشور خود را رها کرده و برای چند سال راهی کشورهای دیگر شده اند.

 تاثیر پرتو تصویربرداری بر بدن انسان

زمانی که برای انجام یک سی تی اسکن ساده به مراکز درمانی مراجعه می کنید به خاطر داشته باشید که بدنتان در معرض مقادیر نسبتا قابل توجهی از پرتوهای رادیو اکتیو قرار می گیرد. بررسی ها نشان می دهند در بسیاری از کشورهای جهان و در مقایسه با ۳۰ سال پیش مردم بیشتر در معرض پرتوهای رادیو اکتیو قرار می گیرند، اما چرا؟ پاسخ به این پرسش را باید در پیشرفت های دانش پزشکی جستجو کرد. نسخه های جدید تصویربرداری از پزشکی روی منفی خود را نیز به مراجعه کنندگان نشان می دهند. در میان موارد متعدد آزمایشات پزشکی، سی تی اسکن بیشترین نگرانی را به همراه دارد، حال آن که مطالعات نشان می دهند، تقریبا یک سوم تجویزهایی که درخصوص سی تی اسکن صورت می گیرد اساسا بی مورد است. برای درک بهتر نگرانی ناشی از قرار گرفتن در معرض سی تی اسکن کافی است این دو رقم را با یکدیگر مقایسه کنید: کارشناسان توصیه می کنند افراد در محیط هایی که پرتوهای رادیو اکتیو بیشتر از mSv۳/۱ است قرار نگیرند، حال آن که هرگاه از نقطه ای از بدنتان سی تی اسکن انجام می دهید در معرض mSv۷/۱ قرار می گیرید. مطالعاتی که بتازگی در آمریکا انجام شده نشان می دهد در دهه ۸۰ میانگین قرار گرفتن در معرض پرتوهای رادیو اکتیو برای افراد عادیmSv۳/۶ بوده است، اما در سال ۲۰۰۶ این رقم به mSv۶/۲ رسیده است؛ البته تمام اندام ها در حین سی تی اسکن به یک میزان در معرض این پرتوها قرار نمی گیرند. در حالی که لگن خاصره در هر بار سی تی اسکن در برابر mSv۱۰ پرتو قرار می گیرد، قفسه سینه و ناحیه سر به ترتیب ۷ ، mSv ۲ و دریافت می کنند. پس از این پس برای مراجعه به مراکز پزشکی و انجام سی تی اسکن خوب فکر کنید.

در حادثه نشت مواد رادیو اکتیو از نیروگاه فوکوشیما دستور تخلیه فوری ساکنان مناطق اطراف تا شعاع ۳۰ کیلومتری صادر شد. اسکنر هایی که در فرودگاه ها استفاده می شوند، خطر محسوسی برای سلامت مسافران به همراه ندارند.
        

مهدی پیرگزی     
روزنامه جام جم